ĐIỀU GÌ KHIẾN MỘT NGƯỜI TRỞ NÊN ĐÁNG SỢ?

Theo giải thích của các nhà tâm lý học, có rất nhiều yếu tố khiến một người trở nên đáng sợ. Các nghiên cứu chỉ ra rằng những đặc điểm như: tiếng cười khó đoán, làn da nhợt nhạt, hay mái tóc bù xù,… có thể làm tăng cảm giác lo lắng ở người khác.

Tuy nhiên, nhà tâm lý học Julia Shaw cũng chia sẻ rằng con người thường đánh giá khá kém về người mà họ nên tin tưởng. Đôi khi chúng ta sử dụng các thuật ngữ mô tả tiêu cực khi nói về những người không quen biết:

– Anh chàng đó thật đáng sợ.

– Thật là kỳ lạ.

– Cô ấy đang làm tôi phát điên.

…

Nhưng nếu chúng ta dừng lại và suy nghĩ một chút, sự rùng rợn thực sự là gì? Liệu mọi người có thể nhận ra khi nào họ đáng sợ hay không? Hãy tự đặt câu hỏi liệu bạn có đáng sợ không.

Và sự rùng rợn vẫn là một khía cạnh khó hiểu. Cho đến năm 2016, Francis McAndrew và Sara Koehnke của Đại học Knox ở Illinois đã công bố nghiên cứu thực nghiệm đầu tiên về “sự rùng rợn” vì họ muốn tìm hiểu khái niệm khó nắm bắt này. Theo McAndrew và Koehnke, sự “lo sợ” là kết quả của một quá trình phát hiện tự nhiên về mối đe dọa. Điều này làm cho chúng ta cảm thấy bối rối, khó chịu, hoặc có cảm giác “ớn lạnh”.

Nhưng nếu sự rùng rợn là một công cụ phát hiện mối đe dọa, thì nó đang cảnh báo chúng ta về điều gì?

Để khám phá điều mà mọi người hiểu là “đáng sợ”, McAndrew và Koehnke đã yêu cầu 1.341 người tham gia xem xét tình huống này: Hãy nghĩ về một người bạn thân mà bạn tin tưởng vào khả năng phán đoán của họ và tưởng tượng rằng họ vừa gặp ai đó lần đầu tiên và họ nói với bạn rằng người đó là “thật đáng sợ”. Sau đó, những người tham gia đánh giá khả năng của người đó có những hành vi hoặc đặc điểm thể chất nào trong số 44 loại mà họ đã xác định trước đó.

Điều thú vị là hầu hết tất cả (95,3%) người tham gia đều cho rằng đàn ông có vẻ đáng sợ hơn phụ nữ. Những người tham gia đánh giá những đặc điểm sau đây có khả năng xảy ra nhất của một người đáng sợ:

Người đó đứng quá gần bạn của bạn
Người đó có mái tóc nhờn
Người đó có nụ cười kỳ dị
Người đó có đôi mắt lồi
Người có ngón tay dài
Người đó có mái tóc bù xù
Người đó có làn da rất nhợt nhạt
Người đó có bọng mắt
Người đó ăn mặc kỳ quặc
Người đó thường xuyên liếm môi
Người đó đang mặc quần áo bẩn
Người cười vào những lúc không thể đoán trước
Người đó khiến bạn của bạn gần như không thể rời khỏi cuộc trò chuyện mà không tỏ ra thô lỗ
Người đó không ngừng hướng cuộc trò chuyện về một chủ đề

Có nhiều đặc điểm khác liên quan đến sự rùng rợn. Những điều này bao gồm: cực kỳ gầy, không nhìn vào mắt bạn mình, xin chụp ảnh bạn mình, quan sát bạn mình trước khi tương tác với họ, hỏi chi tiết về cuộc sống cá nhân của bạn mình, bị bệnh tâm thần, nói về chuyện riêng của họ cuộc sống, thể hiện cảm xúc không phù hợp, sự già đi và hướng cuộc trò chuyện về tình dục.

Hơn nữa, một số công việc nhất định có thể gây ra sự sợ hãi cho mọi người. Theo những người tham gia, các nghề đáng sợ nhất (theo thứ tự) là chú hề, nhà phân loại, chủ cửa hàng tình dục và giám đốc tang lễ. Ngược lại, nghề ít đáng sợ nhất được xác định là nhà khí tượng học.

Bên cạnh những yếu tố này, một quan điểm phổ biến là những người đáng sợ thường không nhận ra sự đáng sợ của chính mình. Thực tế, 59,4% tin rằng họ không nhận biết được độ đáng sợ của mình và nhiều người còn nghĩ rằng những người đáng sợ không thể thay đổi sự đáng sợ của họ.

Nhìn chung, những đặc điểm rùng rợn dựa trên ba yếu tố cốt lõi: chúng khiến chúng ta sợ hãi hoặc lo lắng; sự đáng sợ được coi là một phần tính cách của cá nhân hơn là chỉ hành vi của họ; và chúng ta nghĩ rằng họ có thể có hứng thú tình dục với chúng ta. Các tác giả giải thích: “Mặc dù họ có thể không đe dọa một cách công khai, nhưng những cá nhân thể hiện các kiểu hành vi phi ngôn ngữ bất thường, phản ứng cảm xúc kỳ quặc hoặc các đặc điểm thể chất rất đặc biệt là nằm ngoài tiêu chuẩn và theo định nghĩa là không thể đoán trước”, “điều này có thể kích hoạt ‘máy phát hiện sự đáng sợ’ của chúng ta và tăng cường cảnh giác khi chúng ta cố gắng phân biệt xem trên thực tế có điều gì đáng sợ hay không từ người được đề cập.”. Nói cách khác, cảm giác rùng rợn có thể xuất phát từ sự khó chịu khi không biết liệu người đó có đáng sợ hay không.

Nhưng liệu chúng ta có thể thực sự biết được từ một cuộc gặp gỡ ngắn ngủi liệu ai đó có đáng tin cậy hay không hoặc liệu họ có khả năng làm tổn thương chúng ta không? Chúng ta đưa ra đánh giá về mức độ đáng tin cậy trong vòng 39 mili giây sau khi nhìn thấy khuôn mặt. Một trong những nghiên cứu yêu thích của tôi, mặc dù rất nhỏ, về việc liệu chúng ta có thể đánh giá chính xác một người qua khuôn mặt của họ hay không đến từ một bài báo năm 2008 của Stephen Porter và các đồng nghiệp tại Đại học Dalhousie, Canada. Những người tham gia được yêu cầu đánh giá 34 bức ảnh về khuôn mặt nam giới trưởng thành về độ tin cậy, lòng tốt và tính hung hăng. Một nửa số ảnh là của những người đáng tin cậy và nửa còn lại là của những người không đáng tin cậy, và những bức ảnh ở hai nhóm đều “tương xứng” về mặt râu, nét mặt và sắc tộc.

Các bức ảnh được chia thành hai nhóm. Một nhóm là những người đáng tin cậy, đã nhận Giải Nobel Hòa bình hoặc Huân chương Canada vì đóng góp tích cực cho nhân loại, hòa bình và xã hội. Nhóm còn lại là những người không đáng tin cậy, xuất hiện trong danh sách Truy nã gắt gao nhất nước Mỹ, truy cứu trách nhiệm vì những tội ác nghiêm trọng. Kết quả cho thấy không có người tham gia nào nhận ra được bất kỳ khuôn mặt nào trong số 34 khuôn mặt được đánh giá, điều này khiến nhiều người cảm thấy xấu hổ. Có vẻ như việc đánh giá người qua khuôn mặt không phải lúc nào cũng chính xác.

Trong thí nghiệm này, những người tham gia không thể đánh giá chính xác tội phạm bị truy nã, chỉ đạt đến 49% độ chính xác về sự đáng tin cậy. Tuy nhiên, họ có đôi chút cải thiện khi đánh giá những người đoạt giải Nobel, cho mức độ đáng tin cậy là 63%. Các nhà nghiên cứu kết luận rằng khi đưa ra đánh giá, mọi người thường tìm kiếm các dấu hiệu về lòng tốt hoặc sự hung hăng trên khuôn mặt của người được đánh giá.

Kết hợp thông tin từ nghiên cứu về sự rùng rợn ban đầu và nghiên cứu về người đoạt giải Nobel, một bài báo năm 2017 tiếp tục chỉ ra rằng những người đáng sợ thường được coi là người đàn ông gầy gò, vệ sinh kém và có cư xử vụng về. Trong thử nghiệm, 15 bức ảnh từ nghiên cứu đoạt giải Nobel cũng được sử dụng để nghiên cứu về độ tin cậy. Điều quan trọng là sự hấp dẫn – những người được xem là hấp dẫn thường được coi là đáng tin cậy, không phụ thuộc vào việc họ có đoạt giải Nobel hay không.

Đây là một ví dụ về “hiệu ứng hào quang”, nơi chúng ta thường nghĩ rằng những người hấp dẫn hơn cũng đáng tin cậy, tham vọng hơn, khỏe mạnh hơn, v.v. Tuy nhiên, có một mặt trái là “hiệu ứng ma quỷ”, khiến chúng ta dễ tin rằng những người ít được ưa chuộng một cách nào đó cũng có thể ít được ưa chuộng theo cách khác.

Theo nghiên cứu, những người được coi là kém hấp dẫn thường gặp khó khăn trong việc tìm việc làm và có ít cơ hội nhận được dịch vụ chăm sóc sức khỏe tốt. Trong một nghiên cứu mà tôi thực hiện vào năm 2015 cùng các đồng nghiệp ở Đại học British Columbia, chúng tôi phát hiện rằng những người có vẻ ngoại hình kém hấp dẫn và không đáng tin cậy thường gặp khó khăn khi bị buộc tội, đặc biệt là khi có ít bằng chứng hơn, và họ ít có khả năng được miễn tội khi có bằng chứng chứng minh vô tội của họ. Các nghiên cứu khác cũng chỉ ra rằng có khuôn mặt không đáng tin cậy có thể dẫn đến mức án hình sự nặng hơn, thậm chí là án tử hình.

Một đặc điểm cụ thể của khuôn mặt đã được chú ý khi nghiên cứu sự kỳ lạ là đôi mắt, với 80% người tham gia trong nghiên cứu của McAndrew và Koehnke cho biết “sự rùng rợn” thường liên quan đến đôi mắt. Và các nhà nghiên cứu cũng kết luận rằng “các định nghĩa về sự rùng rợn thường xoay quanh khái niệm về sự khác biệt”.

Dù là từ khi chúng ta mới sinh ra, trải qua tổn thương hay thất bại trong phẫu thuật, hầu hết chúng ta đều không chọn một khuôn mặt đáng sợ. Tuy nhiên, đã có lý do lâu dài khi con người ác cảm với những người có vẻ ngoài khác biệt. Một lý thuyết tiến hóa cơ bản đề xuất rằng sự biến dạng và bất đối xứng có thể là dấu hiệu của bệnh di truyền và sự yếu đuối. Tính chất này có thể được giải thích bởi việc chúng ta tự nhiên tránh xa những người có vẻ không khỏe mạnh để bảo vệ sự sinh tồn của bản thân.

Tuy nhiên, lý thuyết này không giải thích được tại sao chúng ta có thể thể hiện sự tàn nhẫn đối với những người này. Một lập luận khác, mà tôi thấy rất thuyết phục, liên quan đến cách chúng ta nhìn nhận “những khuôn mặt thành từng mảnh”. Nghiên cứu của Katrina Fincher và đồng nghiệp vào năm 2017 đề xuất rằng cách chúng ta đánh giá khuôn mặt có thể dẫn đến việc mất đi sự nhân tính của con người.

Khi chúng ta thấy một khuôn mặt không có điểm nổi bật, chúng ta thường nhận ra nó ngay lập tức và coi nó là một phần của tổng thể con người. Tuy nhiên, khi chúng ta bắt đầu nhận thức sự bất thường nào đó, chẳng hạn như biến dạng, đôi mắt không đều, cái mũi ngộ nghĩnh, chúng ta bắt đầu giải mã khuôn mặt và sau đó giải mã con người. Điều này có thể dẫn đến việc chúng ta không nhìn thấy khuôn mặt như một tổng thể con người mà thay vào đó là một loạt các đặc điểm đơn lẻ. Theo tác giả, hiện tượng này “có thể tạo ra hậu quả tiêu cực như các hình phạt nghiêm trọng”. Thậm chí, nhận thức của chúng ta có thể bị lừa dối, dẫn đến “mất nhân tính về mặt nhận thức”.

Mặc dù sự đáng sợ thường là kết quả của một hệ thống đang cố gắng bảo vệ chúng ta, nhưng thường xuyên nó lại hoạt động không hiệu quả. Chúng ta thường nhận định nhầm những người đoạt giải Nobel như là những tội phạm phổ biến. Điều này xuất phát từ quan điểm sai lầm rằng mọi người đáng sợ khi họ không tuân thủ các tiêu chuẩn về ngoại hình, sức khỏe tâm thần, hành vi, và sở thích. Vậy làm thế nào chúng ta có thể đối mặt và đối phó với tình trạng này?

Để bắt đầu, hãy nhận ra rằng chúng ta có thể dễ dàng rơi vào sai lầm này, và hãy dừng lại để suy nghĩ liệu phản ứng đầu tiên của chúng ta với người nào đó có phải là do họ thật sự đáng sợ hay không. Hãy mở lòng và thực hiện cuộc trò chuyện với người có hình xăm ở cổ, hoặc thuê một phụ nữ bị mụn trứng cá. Hãy chấp nhận và giáo dục trẻ em để chúng không chỉ nhìn vào người bị dị tật khuôn mặt mà còn thấu hiểu và tôn trọng họ. Điều này giúp chúng ta xây dựng một xã hội nơi mọi người không chỉ được đánh giá dựa trên ngoại hình, mà còn được trân trọng vì cái bản chất của họ.

Nguồn: Ideas Ted

#đáng_sợ #sự_khác_biệt #đa_dạng #tôn_trọng_sự_khác_biệt

#creepy #difference #diversity #respectdifferences

————–

(***) Bản quyền bài dịch thuộc về Tham vấn trị liệu Tâm lý MindCare. Khi chia sẻ, cần phải trích dẫn nguồn đầy đủ tên tác giả (nếu có) và nguồn là “Nguồn: Tham vấn trị liệu Tâm lý MindCare”. Các bài viết trích nguồn không đầy đủ, đều không được chấp nhận và phải gỡ bỏ.

——