Có những tổn thương không đến từ cú đánh, nhưng vẫn bào mòn ta từng ngày. Chúng ẩn mình trong những lời mỉa mai tưởng như vô hại, trong những khoảng im lặng kéo dài như trừng phạt, trong sự kiểm soát được ngụy trang dưới tên gọi “quan tâm”, và trong cảm giác lúc nào cũng phải dè chừng cảm xúc của người mình yêu. Đó chính là những vết thương của lạm dụng cảm xúc – dạng lạm dụng tinh vi, âm thầm và dễ bị bỏ qua nhất.

Lạm dụng cảm xúc là gì?

Lạm dụng cảm xúc (emotional abuse) là bất kỳ hành vi hoặc thái độ phi thể chất nào được thiết kế để kiểm soát, chế ngự, trừng phạt hoặc cô lập người khác thông qua việc làm nhục hoặc gây sợ hãi (Engel, 2002).

Hệ quả của lạm dụng cảm xúc:

Lạm dụng cảm xúc gây tổn hại cực kỳ nghiêm trọng, thậm chí còn nghiêm trọng hơn cả bạo lực thể chất. Đối với bản thân, nó có thể dẫn đến trầm cảm, thiếu động lực; bào mòn dần sự sự tự tin, giá trị bản thân, niềm tin vào nhận thức của chính mình và hình ảnh bản thân. Khi lạm dụng cảm xúc xảy ra ở một hoặc cả hai phía, mối quan hệ nhanh chóng trở nên độc hại. Càng được phép hạ nhục, kiểm soát, chỉ trích thì sự tôn trọng với đối phương cũng giảm dần, trong khi nạn nhân tích tụ cảm giác căm giận và tổn thương. Điều này tạo ra vòng lặp thù hận và hành vi hủy hoại lẫn nhau, khiến lạm dụng ngày càng nghiêm trọng hơn và thậm chí có thể leo thang thành bạo lực thể chất (Engel, 2023).

Một số biểu hiện của hành vi lạm dụng cảm xúc:

Trong khi lạm dụng thể chất thường xảy ra trong những hành vi xung đột dễ nhận diện, thì lạm dụng cảm xúc lại có thể ngụy trang dưới hình thức của tình yêu hoặc sự hài hước, và không phải lúc nào cũng được nhận ra là hành vi gây tổn thương (Keashly, 2001). Lạm dụng cảm xúc có thể diễn ra dưới nhiều hình thức: từ lời nói gây tổn thương như hạ nhục, chỉ trích, đến hành vi tinh vi hơn như đe dọa, thao túng hay cố tình lạnh nhạt. Không chỉ là hành động, thái độ áp đặt, khinh thường hoặc coi nhẹ cảm xúc người khác cũng là một dạng lạm dụng cảm xúc (Engel, 2023). Dưới đây là một số biểu hiện cụ thể của hành vi lạm dụng cảm xúc (Pietrangelo & Raypole, 2022):

💬Sỉ nhục và phủ nhận

Người lạm dụng bạn có thể dùng nhiều chiến thuật khác nhau để làm suy giảm lòng tự trọng của bạn. Ví dụ:

Gọi tên/biệt danh một cách xúc phạm: Họ trắng trợn gọi bạn là “ngu ngốc”, “kẻ thất bại” hoặc dùng những lời lẽ xúc phạm khác. Có khi họ dùng những “tên gọi thân mật” nhưng thực chất là nhấn vào điều bạn nhạy cảm như “đồ lùn của anh” hoặc “con heo ú của tôi” và phớt lờ yêu cầu của bạn rằng họ hãy dừng lại.
Làm bẽ mặt công khai: Họ gây gổ, tiết lộ bí mật của bạn, hoặc chế giễu khuyết điểm của bạn trước đám đông.
Bôi nhọ tính cách: Điều này thường đi kèm với từ “lúc nào cũng”. “Bạn lúc nào cũng đi trễ, sai, làm hỏng chuyện, khó chịu…” Họ có thể nói những điều này với bạn hoặc dùng chúng để mô tả bạn với người khác.
Coi thường: Họ hạ thấp bạn bằng những câu như “Anh biết là em cố gắng rồi, nhưng chuyện này vượt quá khả năng của em.”
Xem nhẹ thành tựu của bạn: Họ phớt lờ những gì bạn đạt được, nói rằng chúng chẳng quan trọng, hoặc nhận công lao về mình.

❎ Thống trị, kiểm soát, cô lập

Hành vi lạm dụng này liên quan đến mong muốn duy trì quyền lực, kiểm soát và cô lập bạn khỏi các mối quan hệ xung quanh, từ đó khiến bạn ngày càng phụ thuộc vào họ hơn. Các hành vi có thể bao gồm:

Kiểm soát đời sống riêng tư: Họ luôn muốn biết bạn đang ở đâu, đòi bạn trả lời tin nhắn/cuộc gọi ngay lập tức, yêu cầu bạn cung cấp mật khẩu các tài khoản cá nhân hay truy cập lịch sử trực tuyến/cuộc gọi của bạn để giám sát mọi hoạt động.
Tự đưa ra mọi quyết định: Họ có thể yêu cầu bạn nghỉ học và nghỉ việc hoặc tự nguyện làm điều đó thay bạn, Hoặc bảo bạn nên mặc gì, nên ăn gì (và ăn bao nhiêu) , nên dành thời gian cho những người bạn nào.
Gaslighting: Kẻ bạo hành bạn có thể phủ nhận những sự kiện, cuộc tranh cãi hoặc thỏa thuận cụ thể đã có. Chiến thuật này có thể khiến bạn tự vấn trí nhớ của mình, chưa kể đến sức khỏe tinh thần của bạn.
Ngăn bạn giao tiếp xã hội: Mỗi khi bạn có kế hoạch đi chơi với bạn bè hay gia đình, họ tìm cách gây chuyện, tạo xung đột, hoặc nài nỉ bạn ở nhà với lý do “lo cho bạn”.

⁉️Buộc tội, đổ lỗi, chối bỏ

Người lạm dụng có thể đổ lỗi cho bạn, buộc tội vô cớ và phủ nhận những gì họ đã làm, khiến bạn cảm thấy có lỗi. Ví dụ có thể bao gồm:

Ghen tuông: Họ buộc tội bạn tán tỉnh đồng nghiệp, nói bạn nhắn tin với người khác sau lưng họ, hoặc bảo rằng nếu bạn thật sự yêu họ thì bạn sẽ về thẳng nhà, không la cà với bạn bè.
Đổ lỗi cho bạn về vấn đề của họ: Khi gặp rắc rối trong công việc, tài chính hoặc gia đình, họ đổ lên bạn: “Tại anh nên em mới khổ thế này”.
Phủ nhận hành vi lạm dụng: Khi bạn góp ý về thái độ của họ, họ tỏ ra ngỡ ngàng: “Anh có làm gì đâu!”. Họ có thể đổ ngược lại rằng bạn mới là người nóng nảy, hoặc viện cớ: “Tại em làm anh bực mình nên anh mới nói vậy.”

🙁Tước đoạt sự chú ý hoặc tình cảm

Đây là kiểu hành vi trong đó họ cố tình rút lại sự chú ý và tình cảm để gây tổn thương hoặc kiểm soát bạn, khiến bạn cảm thấy cô lập, bị bỏ rơi và luôn phải tự dò đoán cảm xúc của họ. Những chiến thuật họ có thể dùng bao gồm:

Chiến tranh lạnh (silent treatment): Họ phớt lờ mọi nỗ lực giao tiếp của bạn, từ nói chuyện trực tiếp đến tin nhắn hay gọi điện.
Phủ nhận sự hỗ trợ: Khi bạn cần chia sẻ hoặc giúp đỡ, họ chế giễu rằng bạn “yếu đuối”, “phiền phức”, hoặc bảo bạn tự lo đi vì “ai rảnh mà quan tâm”.
Phản bác cảm xúc của bạn: Dù bạn đang buồn, giận, lo lắng hay sợ hãi, họ luôn nói rằng bạn “không nên” cảm thấy như vậy, chẳng hạn: “Chuyện có vậy mà giận gì?”, “Buồn cái gì mà buồn?”.
Tước bỏ sự quan tâm, thân mật: Họ từ chối nắm tay, ôm, hoặc bất kỳ cử chỉ gần gũi nào. Khi giận hoặc muốn ép bạn làm theo ý họ, họ dùng sự lạnh nhạt để trừng phạt.
Chặn mọi nỗ lực giao tiếp: Khi bạn muốn nói về điều quan trọng, họ lờ đi, đổi chủ đề, hoặc giả vờ không nghe.

Ngoài các hành vi và thái độ phi thể chất, cũng có một số hành vi mang tính thể chất nhưng vẫn được xem là lạm dụng tinh thần. Những hành vi này được gọi là bạo lực biểu tượng (symbolic violence). Điều này bao gồm các hành vi mang tính đe dọa như đập cửa mạnh, đá vào tường, ném bát đĩa, đồ đạc hoặc các vật dụng khác; lái xe liều lĩnh khi nạn nhân đang ngồi trong xe; và phá hủy hoặc đe dọa phá hủy những vật mà nạn nhân coi trọng. Ngay cả những hình thức bạo lực nhẹ hơn như vung tay hoặc nắm đấm vào nạn nhân, tạo ra các cử chỉ hay nét mặt đe dọa, hoặc giả vờ như muốn giết nạn nhân cũng mang tính chất đe dọa biểu tượng của bạo lực (Engel, 2023).

💙 Lạm dụng cảm xúc là một dạng lạm dụng tinh vi nhưng để lại những vết thương tinh thần sâu sắc. Hãy dừng lại một nhịp để lắng nghe cảm nhận của chính mình, nhận diện sớm những dấu hiệu và chọn cách ứng phó phù hợp. Bạn xứng đáng được yêu thương trong một mối quan hệ an toàn và lành mạnh.

Nguồn tham khảo:

Engel, B. (2002). The emotionally abusive relationship: How to stop being abused and how to stop abusing. New Jersey, NJ: John Wiley & Sons.

Engel, B. (2023). The emotionally abusive relationship: How to stop being abused and how to stop abusing. John Wiley & Sons.

Pietrangelo, A., & Raypole, C. (2022). How to recognize the signs of emotional abuse. Healthline. URL: https://www.healthline.com/health/signs-of-mental-abuse Accessed, 10.

Keashly, L. (2001). Interpersonal and systemic aspects of emotional abuse at work: The target’s perspective. Violence and Victims, 16, 233-268.

——————————————————-

MINDCARE VIỆT NAM

🌐Website: https://mindcare.vn/

☎ Hotline 1: 0866.13.5885 (dành cho khách hàng cá nhân)

☎ Hotline 2: 0877.16.33.66 (dành cho khách hàng tổ chức)

️⛳TP.Hà Nội: Số 22, Ngõ 99 Nguyễn Tuân, Q.Thanh Xuân

️⛳TP.HCM: Lầu 6 & 7 Tòa nhà Ba Niềm, 35 Hoàng Diệu, Quận 4

📩 Email:

✔ psychologist@mindcare.vn (tuyển dụng, thực tập, trao đổi chuyên môn, liên hệ hợp tác…)

✔ contact@mindcare.vn (Khách hàng cá nhân)

✔ eap@mindcare.vn (Khách hàng tổ chức)