“BỘI THỰC DOPAMINE” – LÝ DO TA LÀM GÌ CŨNG THẤY CHÁN

Một khi mất kiểm soát, ta sẽ vô thức lặp đi lặp lại những hoạt động hard-core này và biến chúng thành hành vi bốc đồng cưỡng chế (compulsive behavior). Nếu bạn từng 1 lần thấy mình dành hàng giờ chỉ để làm những việc vô nghĩa, thì 6 loại hoạt động sản sinh dopamine cao dưới đây sẽ giúp bạn lý giải hành vi của chính mình.

Bạn có nghiện 6 loại hoạt động sản sinh “dopamine cao” sau đây?

Không cần phải dấn thân vào ăn chơi vô độ, nội việc chúng ta dành hàng giờ liền chỉ đọc comment cãi nhau của 2 người xa lạ trên Facebook, cũng được liệt vào những hành vi mang tính cưỡng chế (compulsive).

“Cưỡng chế” là khi bạn không thực sự muốn mình “dính” chặt vào hoạt động đó. Chỉ là cảm giác thỏa mãn khi não tiết dopamine đã buộc bạn phải ở lại tận 1-2 tiếng đồng hồ làm lại 1 công việc đến khi bạn thấm mệt và cảm thấy vô nghĩa.

Tiến sỹ Tâm thần học Cameron Sepah đã tổng hợp và chia chúng thành 6 loại hoạt động kích thích cao dưới đây. Không ít thì nhiều, bạn có thấy mình trong đó?

• Ăn uống vô độ (Compulsive eating): Ăn nhiều vì stressed, sơ hở là nạp đường (trà sữa, nước ngọt,…), ăn vặt văn phòng thường xuyên.
• Nghiện mạng xã hội (Social media addiction): Liên tục check thông báo, lướt TikTok/Reels không kiểm soát, bồn chồn nếu offline quá lâu.
• Bài bạc (Gambling): Không chỉ là đánh bài ăn tiền, đây còn là các hoạt động cá độ, đánh đề, càng “lời” càng lao vào chơi tiếp.
• Ghiền mua sắm (Shopping addiction): Biết hàng kém chất lượng vẫn mua vì rẻ, mua nhiều nhưng không xài, tiêu trên mức thu nhập.
• Tình dục (Sex): Xem quá nhiều phim 18+, nghiện “tự sướng” và các hoạt động thân mật khác.
• Chất kích thích (Drug): Caffeine, thuốc lá, khí cười, cần sa, và các chất bị liệt vào danh sách cấm khác.

Thật ra, bạn hoàn toàn bình thường nếu thấy mình trong tất cả 6 kích thích trên. Đây là phản xạ bản năng của con người, chỉ cần bạn đừng phạm pháp và đắm chìm vào chúng một cách vô độ để ảnh hưởng sức khỏe.

Ngặt nỗi, lắm lúc ta biết rõ là không tốt nhưng vẫn làm – đây mới là vấn đề của phần lớn người trẻ ở thế giới hiện đại.

Tại sao ta biết không tốt, nhưng vẫn đâm đầu?

“Thêm lần này nữa thôi!”. Ngay cả khi nhận thức được sự tiêu cực, ta vẫn bị cám dỗ bởi những kích thích gây nghiện. Các hoạt động dopamine cao này có gì mời gọi và hấp dẫn đến vậy?

Về bản chất, “kích thích mạnh” quyến rũ chúng ta vì:

• Kích thích mạnh thường dễ tiếp cận: Như mua sắm giá rẻ ai cũng có thể mua, mạng xã hội trên smartphone ai cũng có thể lướt.
• Kích thích mạnh có tốc độ nhanh: Video nhanh và ngắn tạo cảm giác thiếu thốn, khiến ta cần phải xem lại và xem nhiều hơn nữa. Ví dụ đơn giản, ta ghiền xem TikTok vì mỗi video chỉ 10 giây, nhưng chịu chết khi phải xem 1 clip YouTube dài 1 tiếng.

Đó là lý do các nền công nghiệp sáng tạo nội dung, hay quảng cáo dành cho người trẻ cũng ứng dụng các đặc điểm này để cắt gọt thành phẩm cho phù hợp với nhu cầu “được kích thích” của người tiêu dùng. Ví dụ như các video YouTube với tựa đề gây shock và thumbnail hoành tráng, khơi sự tò mò muốn click ngay.

Trước lối sống YOLO kiểu “học không chơi đánh rơi tuổi trẻ”, ta có xu hướng muốn thỏa mãn và chiều chuộng bản thân nhiều hơn, từ đó cũng chủ động dấn thân vào thử cho trót mọi hoạt động tiêu cực bất kể hậu quả của chúng.

Điều tệ nhất có thể xảy ra là gì?

Mất khả năng “vui” và thấy đời vô vị

Thỏa mãn được kích thích này, não lại đòi kích thích mới hard-core hơn. Dần dà sự hưng phấn liên tục của chúng ta sẽ đạt đỉnh điểm, và bắt đầu tụt dần xuống đáy như tàu lượn siêu tốc.

Đây là khi ta “tụt mood” khó tả sau khi lướt xong TikTok 2-3 tiếng hay ăn buffet quá đà no căng bụng… Tâm trạng lúc đó sẽ trống rỗng, hối hận vì mình đã không thể kiểm soát nổi nhu cầu của bản thân.

Không chỉ nhìn đời buồn chán, một khi đã quá quen với cường độ hưng phấn mạnh và các liều dopamine hạng nặng, bạn còn mất luôn khả năng cảm thụ những “kích thích yếu”, như nghe nhạc nhẹ, podcast, đọc sách, vẽ tranh…

Hãy thú thật với lòng mình, khi ngồi chờ ở sân bay việc đầu tiên bạn làm để giết thời gian là gì? Bạn sẽ rút smartphone ra lướt, hay lật sách ra chậm rãi đọc từng trang? Dù đọc cùng một nội dung y hệt, kích thích từ smartphone trong vài cú chạm cho ta cảm giác “mì ăn liền”, kích thích và thỏa mãn nhanh hơn so với những quyển sách giấy trắng mực đen.

Từ đây, những kích thích yếu chính thức bị “thất sủng”, vì rõ ràng chúng không đủ đô để làm chúng ta “lên dây cót” trở lại. Guồng quay hưng phấn khiến ta dễ bốc đồng, mất bình tĩnh, và tước đi của chúng ta khả năng học hỏi từ việc đọc sách, nghe podcast hay những thói quen nhẹ nhàng hơn.

Lúc này, liệu có quá trễ để ta quay xe?